- Καθολικό της Μονής των Βλαττάδων
- Κωδικός Αντικειμένου : 452
- Συλλογή : Ιερά Μητρόπολις Θεσσαλονίκης
- Τύπος : Ναός
- Κατηγορία : Ναός
- Χρόνολογία : 14ος αιώνας
- Τοποθεσία : Θεσσαλονίκη
- Επιγραφές : «Σωτήρι Χριστῶ τῶν ὅλων τῷ δεσπότῃ Νεώς σεπτός οὗτος ἠγέρθη πάλαι Κρητῶν ὑπ’ ἀνδρῶν Βλαττέων τῶν κτητόρων, ὑφ’ ὧν γε τῇδε τῆ μονῇ τοὐπώνυμον. Ρυείς χρόνῳ δε, καί πεσών ἐν τῷ μέρ(ει) ἐκ δευτέρου νῦν ὧδ’ ἀνηγέρθη πόνῳ, σπουδῇ, δαπάνῃ τοῦ σεβασμιωτάτου Κῦρ Ἰγνατίου τῆς μονῆς ἡγουμένου Καί τῶν ἐν αὐτῇ συμβιούντων πατ(έ)ρ)ων) ἐν συνδρομῇ μάλιστα τοῦ Καυταντζόγλ(ου) ἄρχοντος ὄντως εὐκλεοῦς Ἰωάννου, ὅτῳ πολύς μέν μισθός ἔστ’ ἐν τῇ γέᾳ σύν πᾶσιν ἁπλ(ῶς) τοῖς συνεργοῖς ττέλει, πλείων δέ πάντως (π;) τόλειος ἐν πόλῳ». Ἐν ἔτει ΑΩΑ Σεπτεμβρ(ί)ου Κ.
- Ιστορία : Η μονή έλαβε το όνομά της από τους κρήτες κτήτορες αυτής Βλατάδες. Το επίθετο προήλθε από το επάγγελμα της οικογενείας, Βλατάς σημαίνει ο κατασκευάζων βλαττία (είδος υφάσματος). Από μεταγενέστερο σιγίλλιο του πατριάρχη Ιερεμία Β΄ συμπεραίνεται ότι η ίδρυση της Μονής ανάγεται επί πατριαρχείας Νείλου (1380-1388) ή κατ άλλους όχι μετά τον Ιωάννη Κατακουζηνό (1347-1355). Από το αρχικό κτίσμα σώζονται το Ιερό και το μικρό παρεκκλήσι των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου νότιά του, το κεντρικό μέρος του ναού, το ευρισκόμενο κάτω από τον τρούλλο, καθώς και ο νότιος τοίχος της στοάς. Τα λοιπά μέρη ανακατασκευάσθηκαν κατά τις επισκευές του 1801 και του 1907.
- Περιγραφή : Πάνω από το τέμπλο του ναού, στην ανατολική καμάρα του ναού υπάρχει οξυκόρυφο τόξο τουρκικής μορφής και στο βάθος της αψίδας μικρή αβαθής κόγχη, παρόμοια με αυτές που άνοιγαν οι Τούρκοι σε όσες εκκλησίες μετέτρεπαν σε τζαμιά για να δείχνουν προς την Μέκκα. Είναι πιθανόν ότι τα δύο αυτά στοιχεία αποτελούν αποδείξεις της ολιγοχρόνιας κατάληψης της Μονής από τους Τούρκους και της μετατροπής του ναού σε τζαμί. Η εξωτερική τοιχοδομία αποτελείται από ζώνες λίθων εναλασσόμενων με τεμάχια πλίνθων και παρουσιάζει αντιστοιχία με τους ναούς της περιοχής που χτίσθηκαν τον ίδιο αιώνα. Ο τρούλλος με τα επάλληλα τόξα είναι κατασκευασμένος εξ ολοκλήρου από πλίνθους. Σώζονται ελάχιστες τοιχογραφίες στον τρούλλο και σε άλλα δύο μέρη του ναού, οι οποίες είναι πολύ μεταγενέστερες. Αντίθετα, οι σωζόμενες στο παρακείμενο παρεκκλήσιο των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου είναι σύγχρονες ή λίγο μεταγενέστερες της ιδρύσεως του ναού, αλλά έχουν υποστεί σοβαρή φθορά. Αξιοσημείωτος είναι ο τρούλλος και ο τρόπος στηρίξεώς του επί των τοίχων, χωρίς τη χρησιμοποίηση κιόνων, τεχνική που δεν απαντάται σε άλλους ναούς της Μακεδονίας. Πρόκειται για τύπο που απαντάται σε παλαιότερα μνημεία της κεντρικής και νότιας Ελλάδας και ίσως εισήχθη από τις ιδρυτές της Μονής που κατάγονταν από την Κρήτη.
- Βιβλιογραφία : Α. Ξυγγόπουλου, Τέσσαρες μικροί ναοί της Θεσσαλονίκης εκ των χρόνων των Παλαιολόγων , Θεσσαλονίκη 2007, εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών