- Ναός Αγίου Νικολάου του Ορφανού
- Κωδικός Αντικειμένου : 443
- Συλλογή : Ιερά Μητρόπολις Θεσσαλονίκης
- Τύπος : Ναός
- Ρυθμός : τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με νάρθηκα
- Κατηγορία : Ναός
- Χρόνολογία : 14ο αι.
- Τοποθεσία : Θεσσαλονίκη
- Ιδιοκτήτης : Μετόχι της Μονής Βλατάδων από το 17 ο αι.
- Υλικά : Αποτελείται από σειρές πλίνθων και ακανονίστων λίθων, που εναλλάσσονται με μικρότερα κομμάτια πλίνθων.
- Τρέχουσα Θέση : οδός Ηροδότου προς την παλιά πόλη της Θεσσαλονίκης
- Ιστορία : Για το ναό η γραπτή παράδοση διασώζει δύο προσωνυμίες. Η παλιότερη (1684) τον ονομάζει ’γιο Νικόλαο Ορφανό, η νεώτερη ’γιο Νικόλαο των Ορφανών. Ο μελετητής του μνημείου Α. Ξυγγόπουλος πιστεύει πως αρχική είναι η πρώτη προσωνυμία και την ανάγει σ έναν υποθετικό κτήτορα που πρέπει να είχε το επώνυμο «Ορφανός». Η εκκλησία από το όνομά του θα πρέπει να ονομάσθηκε «’γιος Νικόλαος του Ορφανού». Με το πέρασμα του χρόνου η γενική του «Ορφανού» έγινε «Ορφανός». Πιθανότερο όμως είναι ότι η επωνυμία προέρχεται από τη γνωστή προσωνυμία του αγίου «’γιος Νικόλαος ο προστάτης των χηρών και των ορφανών». Είναι βέβαιο πως στο χώρο αυτό υπήρχε παλιά μονή. Απ αυτή σώζεται σήμερα μόνο το μικρό καθολικό και λείψανα του προπύλου της. Τα υπολείμματα του προπύλου της Μονής βρίσκονται στη στενή οδό Ηροδότου που συνεχίζει και σήμερα τη ζωή του παλαιού βυζαντινού δρόμου. Είναι σίγουρο πως ο ναός δεν έγινε ποτέ τζαμί.
- Περιγραφή : Ο ναός όπως σώζεται σήμερα δεν έχει την αρχική του μορφή. Οπωσδήποτε όμως το σχήμα του αρχικού ναού δε διέφερε στη γενική μορφή του απ αυτό που είναι σήμερα. Ήταν τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με νάρθηκα στο δυτικό τμήμα της. Ο ναός στη σημερινή του μορφή είναι ένας παραλληλόγραμμος κεντρικός χώρος, που τις τρεις πλευρές του (βόρεια, δυτική και νότια) διατρέχει στοά σε σχήμα Π. Τα ανατολικά άκρα της στοάς αυτής καταλήγουν σε δύο παρεκκλήσια. Δίλοβα τοξωτά ανοίγματα στις μακριές πλευρές του κεντρικού χώρου επιτρέπουν την επικοινωνία με το βόρειο και νότιο σκέλος της στοάς. Με το δυτικό σκέλος η επικοινωνία γίνεται από τη μικρή είσοδο του δυτικού τοίχου του κεντρικού χώρου. Ο χώρος αυτός στεγάζεται με ξύλινη σαμαρωτή στέγη, ενώ οι άλλες στέγες της στοάς είναι μονόρριχτες . Η κόγχη, τρίπλευρη εξωτερικά, ποικίλλεται με μαίανδρο από πλίνθους. Πάνω απ αυτήν ανοίγονται δύο τυφλά τόξα, που το βάθος τους γεμίζεται με πλίνθινα κοσμήματα σε σχήμα Χ. Οι κίονες των διλόβων ανοιγμάτων του κεντρικού χώρου φέρουν παλαιοχριστιανικά Θεοδοσιανά κιονόκρανα. Από τη σύγχρονη με το ναό μαρμάρινη διακόσμηση σώθηκε στη θέση του, σχεδόν ακέραιο, το μαρμάρινο τέμπλο. Οι τελευταίες έρευνες στο μνημείο και η διάνοιξη των τάφων κάτω από το δάπεδο του ναού έδωσαν επίσης ορισμένα κομμάτια επιγραφών, μαρμαρίνων πλακών και όστρακα αγγείων. Ανάμεσα σ αυτά ήταν και μια μαρμάρινη πλάκα με συμπιλήματα που αποδόθηκε στον ιδρυτή και κτήτορα του ναού.