- Η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων
- Κωδικός Αντικειμένου : 439
- Συλλογή : Ιερά Μητρόπολις Θεσσαλονίκης
- Τύπος : Μοναστήρι
- Ρυθμός : Σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με νάρθηκα και περίστωο με τέσσερις τρούλλους .
- Κατηγορία : Ναός
- Χρόνολογία : Αρχές 14 ου αι.
- Τοποθεσία : Θεσσαλονίκη
- Επιγραφές : «Παύλο(ς) μοναχός [και] προϊστάμ (εν)ο(ς) τη(ς) σεβασμίας Μ[ο]νής ταύ [τ]ης κ(αι) μαθητή(ς) [του αγι ] ωτάτου οικουμεν [ι] κού Π(ατ)ριάρχου κ(αι) κτίτορο(ς) κυρ[ού] Νίφωνο(ς) κ(αι) δεύτερος κτίτωρ.»
- Διαστάσεις : 19,20 x 17,50 μ.
- Τρέχουσα Θέση : Βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, ΝΑ από τη Ληταία πύλη, δίπλα στα τείχη.
- Ιστορία : Ιδρύθηκε από τον Πατριάρχη Νίφωνα Α στα χρόνια της Πατριαρχίας του, ανάμεσα δηλαδή στα 1310-1314 και ήταν αφιερωμένο στη Θεοτόκο. Τότε έγινε και η ψηφιδωτή διακόσμηση χωρίς δυστυχώς να ολοκληρωθεί, γιατί στο μεταξύ ο Νίφων απομακρύνθηκε από τον πατριαρχικό θρόνο και το μοναστήρι δεν είχε πια τους οικονομικούς πόρους που του εξασφάλιζε η πατριαρχική χορηγία. Μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, το 1430, η μονή ακολούθησε την τύχη των υπόλοιπων ναών της πόλης. Μέσα στη δεκαετία 1520-1530 μετατράπηκε σε τζαμί και ονομάστηκε So g uk Su Cami c i (τζαμί του κρύου νερού) από τη βυζαντινή δεξαμενή που βρίσκεται στα ΒΔ του ναού. Τότε σκεπάστηκαν με κονίαμα τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες, αφαιρέθηκαν οι χρυσές ψηφίδες από τον κάμπο των ψηφιδωτών και πρόσθεσαν στη ΝΔ γωνία ένα μιναρέ. Από τον περασμένο αιώνα ο ναός ήταν γνωστός με το όνομα ’γιοι Απόστολοι. Πώς επικράτησε στο λαό το όνομα αυτό ήταν άγνωστο. Στα χρόνια της τουρκικής σκλαβιάς δεν έχουμε διαφωτιστικές πηγές. Αρχικά όμως, όπως και πιο πάνω έχει αναφερθεί, το μοναστήρι ήταν αφιερωμένο στην Παναγία. Η τοιχογραφία με τη Θεοτόκο και τον κτίτορα , καθώς και η θεματογραφία της εικονογράφησης της στοάς με θέματα από τον κύκλο της ζωής της Παναγίας συνηγορούν στην άποψη ότι πρόκειται για ναό της Θεοτόκου.
- Περιγραφή : Το μνημείο παίρνει τη μορφή πεντάτρουλλου ναού . Πρόκειται για ένα ορθογώνιο κτίριο που στην ανατολική του πλευρά εξέχουν τρεις κόγχες, στη μέση η μεγάλη επτάπλευρη κόγχη του κυρίως Ιερού και στα πλάγιά της από μία μικρότερη τρίπλευρη, της Πρόθεσης και του Διακονικού. Η κορυφή του τρούλλου εσωτερικά έχει ύψος 16 μ. Ολόκληρο το κτίριο αποτελείται από τέσσερα μέρη: Τον κυρίως ναό στη μέση, το Ιερό Βήμα στα ανατολικά του, τον εσωνάρθηκα και το περίστωο, που σε σχήμα Π πλαισιώνει τα τρία αυτά τμήματα. Στον κυρίως ναό τέσσερις κίονες υψώνονται γύρω από τον κεντρικό χώρο και κρατούν τα ισάριθμα σκέλη του σταυρού πάνω στα οποία στέκεται ο τρούλλος . Οι τρεις χώροι του Ιερού καλύπτονται με κάμαρες ενώ η Πρόθεση επικοινωνεί με το παρεκκλήσι του Προδρόμου και μια χαμηλή πόρτα με μαρμάρινο θύρωμα οδηγεί από το Διακονικό στο Σκευοφυλάκιο. Γύρω από το νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το Ιερό αναπτύσσεται ο «περίπατος». Όλη η πρόσοψη είναι κτισμένη με « πλινθοπερίκλειστο » σύστημα σε ελεύθερη απόδοση με εξαίρεση τους δύο κιονίσκους στις ακραίες παραστάδες, τους κιονίσκους στις άλλες πλευρές και τους τρούλλους που είναι πλίνθινοι ενώ στους τρούλλους και γενικά στο μεγαλύτερο μέρος της ανωδομής η τοιχοποιία είναι από τούβλα.