Συλλογή : Ιερά Μητρόπολις Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων
Τύπος : Μοναστήρι
Ρυθμός : ρυθμού βυζαντινού, αγιορείτικου τύπου, δηλαδή τρίκλιτος σταυροειδής με τρούλο
Κατηγορία : Ναός
Χρόνολογία : Κτίστηκε στα 1736
Επιγραφές : “Ανοικοδομήθη ο θείος και ιερός ναός της Ζωοδόχου Πηγής επί έτους ΑΨΛς μηνί Απριλίω δια συνδρομής Παρθενίου ιερομονάχου και παπα-Ιωνά και παπαγαβριήλ και Παπαανανία”, “Εν έτει αψοθ εκαλοπίσθη ο θείος και περίφημος τέμπλος δι εξόδου κόπου τε και μόχθου του πανοσ. Ηγουμένου Γαβριήλ ιερομονάχου και των λοιπών γερόντων και ιερομονάχων της αυτής Μονής αρχιερατεύοντος Μακαρίου. Ετελειώθη εν μηνί Αυγούστου κγ δια χειρός Γεωργίου και Ιωάννου”(
Διαστάσεις : 7,50X11 μ.
Τρέχουσα Θέση : Στο Δήμο Αργιθέας
Ιστορία : Πήρε το όνομα από τη σπηλιά που είναι κάτω από το μοναστήρι στο βράχο. Η παράδοση αναφέρει σαν ιδρυτές δυο αδέλφια τον Αθανάσιο και τον Παρθένιο που κατάγονταν από το γειτονικό χωριό Στεφανιάδα, και ήταν καλόγεροι στο μοναστήρι του Αι-Χαραλάμπη, ερειπωμένο σήμερα. Έκτισαν μικρό ναό στο όνομα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η μικρή πλάκα με τη χρονολογία 1064. Ο σημερινός ναός που είναι κτισμένος κολλητά με τον παλιό, είναι μεγαλύτερος και νεότερος και είναι στο όνομα της Ζωοδόχου Πηγής, γι’ αυτό το μοναστήρι πανηγυρίζει και της Ζωοδόχου Πηγής. Κτήτορες του νεότερου τούτου ναού είναι οι πατέρες Παρθένιος, Ιωνάς, Γαβριήλ και Ανανίας, καθώς φαίνεται και σε επιγραφή εντοιχισμένη εξωτερικά, δεξιά από την είσοδο του ναού. Στα 1854 με τον Κριμαϊκό πόλεμο ξεσηκώθηκε και η Θεσσαλία. Εδώ στο μοναστήρι της Σπηλιάς είχε την έδρα του το Αρχηγείο της Επαναστατικής Επιτροπής λόγω της φυσικής οχυρώσεως που διέθετε το μοναστήρι, καθώς είναι κτισμένο πάνω στο “στεφάνι” και γύρω-γύρω είναι γκρεμός.
Περιγραφή : Στο Δήμο Αργιθέας, σε υψόμετρο 750 μέτρα, σε μια βραχώδη και απότομη κορυφή των Αγράφων (παραφυάδας) της Πίνδου, στην κοινότητα Κουμπουριανών, είναι κτισμένο το μοναστήρι της Σπηλιάς. Το δάπεδο του κυρίως ναού είναι χαμηλότερο από το δάπεδο του νάρθηκα κατά μισό περίπου μέτρο και είναι πλακόστρωτο. Ο νάρθηκας κτίστηκε στα 1892 και είναι στη θέση της παλιάς λιτής του ναού. Τούτο φαίνεται και από το γεγονός ότι ο τοίχος που χωρίζει τον κυρίως ναό από το νάρθηκα είναι αγιογραφημένος και εξωτερικά. Το μεγαλείο όμως του κυρίως ναού βρίσκεται στο περίτεχνο ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο, παρόλο που είναι νεότερο, φιλοτεχνήθηκε το 1779 καθώς φαίνεται σε σχετική επιγραφή, ανήκει στα αριστουργήματα της ξυλογλυπτικής τέχνης. Ο μικρός ναός δεν είναι παρεκκλήσι, αλλά είναι παλιότερος του ναού της Ζωοδόχου Πηγής και τιμάται στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Είναι σταυροειδής καμαροσκέπαστος και μόλις προεξέχει ο κεντρικός θόλος, όπου δεσπόζει ο Παντοκράτορας. Εξωτερικά ο τυφλός σφαιρικός θόλος περιβάλλεται από μικρό τοίχο και δημιουργείται ένα κτίσμα τετράγωνο που προεξέχει λίγο της άλλης στέγης του ναού και καλύπτεται με δικλινή στέγη. Στο βόρειο και νότιο τοίχο εκτείνεται σε κόγχες και έτσι ανήκει και αυτός στον αγιορείτικο τύπο ναού. Το παλιό τέμπλο δε σώζεται, στη θέση του είναι ένα πρόχειρο. Και στους δυο ναούς η στέγη είναι σκεπασμένη με πλάκες (πέτρες). Οι εικόνες είναι παλιές και μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας. Στο τέμπλο του Μεγάλου ναού (Ζωοδόχος Πηγή) είναι οι εξής εικόνες εξ αριστερών προς τα δεξιά: Κοίμηση της Θεοτόκου, Σύναξη των Αρχαγγέλων, Ζωοδόχος Πηγή, Ρόδο το Αμάραντο, Μέγας Αρχιερέας, Ιωάννης Πρόδρομος, Αγία Τριάδα (Φιλοξενία), Άγιος Γεώργιος (άνιππος) και Άγιος Παντελεήμων ολόσωμοι. Στα βημόθυρα εικονίζεται ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και οι άγιοι Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο προφήτης και βασιλιάς Δαβίδ. Στο μέσο και στην κορυφή του τέμπλου δεσπόζει η ασημοποίκιλτη ξυλόγλυπτη Σταύρωση του Χριστού με τα Λυπηρά δεξιά και αριστερά. Πάνω από τις δεσποτικές εικόνες η πρώτη σειρά έχει εικόνες από το δωδεκάορτο και η δεύτερη εικόνες διαφόρων αγίων. Στο μεγάλο ναό εκτός από τον κεντρικό τρούλο υπάρχουν και δυο τυφλοί τρούλοι ανατολικά και δυτικά του κεντρικού. Στον κεντρικό τρούλο η εικόνα του παντοκράτορα είναι πολύ φθαρμένη. Στα λοφία (σφαιρικά τρίγωνα) εικονίζονται οι τέσσερις ευαγγελιστές. Τα ημικυκλικά τόξα στα οποία στηρίζεται ο τρούλος και είναι επιστέγασμα σε τέσσερις κυλινδρικές κολώνες είναι ζωγραφισμένα από το κάτω μέρος με προτομές αποστόλων 3 από το ένα μέρος και 3 από το άλλο και ανάμεσά τους και στο μέσον του τόξου παρεμβάλλεται ο Χριστός ως Παντοκράτορας. Το ίδιο επαναλαμβάνεται και στα άλλα τόξα του κεντρικού τρούλου με προτομές αποστόλων και προφητών. Στα πλάγια των τόξων, στην κάθετη επιφάνεια υπάρχουν μικρές προτομές αγίων (στηθάρια). Στα υπόλοιπα τόξα εικονίζονται προτομές από τον κύκλο των εβδομήκοντα μαθητών του Χριστού. Στο δυτικό ημισφαιρικό τυφλό τρούλο εικονίζεται η Παναγία (Άξιον εστί) και γύρω η κεφαλαιογράμματη επιγραφή “ΤΗΝ ΑΔΙΑΦΘΟΡΩΣ ΘΕΟΝ ΛΟΓΟΝ ΤΕΚΟΥΣΑΝ ΤΗΝ ΟΝΤΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΝ ΣΕ ΜΕΓΑΛΥΝΟΜΕΝ”. Ο ανατολικός τυφλός τρούλος στεγάζει το μεσαίο μέρος του ιερού. Στην κόγχη του ιερού δεσπόζει η Πλατυτέρα πιο κάτω η θεία λειτουργία (Λάβετε φάγετε...κτλ.) και παρακάτω οι μεγάλοι Ιεράρχες της Εκκλησίας μας με ειλητάρια στο χέρι όπου αναγράφονται ευχές από τον αγιασμό των τίμιων δώρων σύμφωνα με το τυπικό της λειτουργίας του Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Οι δυο άγιοι Βασίλειος και Χρυσόστομος παρουσιάζονται ακριβώς και με τα ίδια ειλητάρια και στο ναό των Δώδεκα Αποστόλων Πύργου Ιθώμης. Στον ανατολικό τρούλο εικονίζεται ο Κύριος “ως Παλαιός των ημερών” ανάμεσα σε Σεραφείμ και Χερουβείμ. Γύρω εικονίζονται οι προφήτες Ησαϊας, Ιερεμίας, Ιεζεκιήλ και Μιχαίας που προφητεύουν την έλευση του Χριστού. Στο ιερό, στον τυφλό τρούλο, εικονίζεται ο Παλαιός των ημερών, με ακτινωτό φωτοστέφανο και πολιάς και βοστρυχοειδείς την κόμη και τη γενειάδα, ως άναρχος Πατέρας σε τύπο Παντοκράτορα, που με το δεξιό χέρι ευλογεί και με το αριστερό κρατεί την υδρόγειο σφαίρα με σταυρό, που παριστάνει τον κόσμο. Στο στήθος του είναι το Άγιο Πνεύμα μέσα σε εξάκτινο αστέρι ( ή δυο τρίγωνα ανεστραμμένα). Στο θόλο του κεντρικού τρούλου διακρίνουμε τον Παντοκράτορα Χριστό, αγγέλους και προφήτες. Πάνω από την έξοδο εικονίζεται η Κοίμηση της Θεοτόκου και δεξιά και αριστερά της εξόδου διακρίνουμε τις χαρακτηριστικές εικόνες των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ με ειλητάρια. Από τις εικόνες του πρόχειρου τέμπλου του παλιού μικρού ναού, το παλιό έχει καεί, διακρίνουμε δυο εικόνες αξιόλογες του 1780, την εικόνα του Χριστού και της Παναγίας. Όλος ο ναός είναι αγιογραφημένος με τοιχογραφίες σπάνιας βυζαντινής τεχνοτροπίας.
